द्वादश: पाठ:   आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपु:

WANT TO READ THE CHAPTER CLICK HERE

https://ncert.nic.in/textbook.php?fsde1=12-15

सारांश:

आलस्य मनुष्यों के लिए एक बड़ा शत्रु है। यह शरीर में स्थित है और इसलिए इससे बचना आवश्यक है। मेहनत करने से ही व्यक्ति जीवन में सफल होता है। आलस्य के कारण कोई भी कार्य सफल नहीं होता।

कथा का संक्षिप्त विवरण: एक गांव में एक भिक्षुक था, जो स्वस्थ और मजबूत था, फिर भी भीख मांगता था। एक दिन एक धनिक भिक्षुक से मिला। भिक्षुक ने धनिक से कहा कि वह धन चाहता है। धनिक ने उसे अपने शरीर के अंगों का प्रस्ताव दिया। भिक्षुक ने यह सुनकर इनकार कर दिया, क्योंकि वह बिना अंगों के जीवित नहीं रह सकता।

धनिक ने भिक्षुक को बताया कि उसके पास कई मूल्यवान चीजें हैं, लेकिन उसके पास मेहनत करने की भावना नहीं है। अंततः भिक्षुक ने मेहनत करने का निर्णय लिया और अपनी मेहनत से धन अर्जित करने का प्रयास किया।

सीख: आलस्य से बचकर मेहनत करने पर ही सफलता प्राप्त होती है।

१. एकपदेन उत्तर:

(क) भिक्क: भीख मांगता था।
(ख) धनिक: धनिक का आगमन होता है।
(ग) भिक्क: धन चाहता था।
(घ) धनिक: भिक्षाटन के लिए याचना की।
(ङ) सौभाग्येन: हम मानव जन्म प्राप्त किए।

२. आम या न उत्तर:

(क) आम।
(ख) न।
(ग) आम।
(घ) न।
(ङ) न।

३. द्वितीयाविभक्तिः रूपांतरण:

(क) आपणिक: अङ्कनीं ददाति। → आपणिकौ अङ्कनीं ददाति।
(ख) मातामही कथां श्रावयति। → मातामही कथां श्रावयति।
(ग) सैनिक: मां रक्षति। → सैनिकौ मां रक्षति।
(घ) कृष्ण: कन्दुकं गहृणाति। → कृष्णौ कन्दुकं गहृणाति।
(ङ) छात्र: श्लोकं पठति। → छात्रौ श्लोकं पठति।

४. द्वितीयाविभक्तिः वाक्यानि:

बालिका: बालिकाः गच्छन्ति।
पक्षिण: पक्षिणः खादन्ति।
शिक्षक: शिक्षकः पाठयति।
नर्तकी: नर्तकी धरति।
अहं: अहम् स्वीकरोमि।

५. द्वितीयाविभक्तिः एकवचनरूपेण:

(क) छात्रा: छात्रः ग्रन्थं पठति।
(ख) बालका: बालकः कथा लिखति।
(ग) रमा: रमा लेखनीं क्रीणाति।
(घ) शिक्षक: शिक्षकः अस्मद् पाठयति।
(ङ) अर्जुन: अर्जुनः न र्जु दीं पश्यति।
(च) पितामही: पितामही रजनीं आह्वयति।
(छ) अहम्: अहं यषु्मद् नमस्करोमि।
(ज) कृषक: कृषकः क्षेत्रं कर्षति।
(झ) पर्यटक: पर्यटकः कन्याकुमारीं गच्छति।
(ञ) चित्रकार: चित्रकारः चित्रं रचयति।

६. द्वितीयाविभक्तिः एकवचनशब्दानां बहुवचने परिवर्तनं:

(क) अरुण: अरुणः दूरवाणीं नयति। → अरुणः दूरवाणीनां नयति।
(ख) पिता: पिता लेखनीं आनयति। → पितरः लेखन्यः आनयन्ति।
(ग) जननी: जननी पाकं पचति। → जननीः पाकं पचन्ति।
(घ) मातामह: मातामहः मां बोधयति। → मातामहाः मां बोधयन्ति।
(ङ) अग्रजा: अग्रजा त्वाम आह्वयति। → अग्रजाः त्वां आह्वयन्ति।

१. शब्दरूपाणि

(क) अकारान्त-पुंलिङ्गशब्दाः

(ख) आकारान्त-स्त्रीलिङ्गशब्दाः

(ग) ईकारान्त-स्त्रीलिङ्गशब्दाः

(घ) अकारान्त-नपुंसकलिङ्गशब्दाः

(ङ) सर्वनामशब्दाः

२. द्वितीयाविभक्तिः रूपाणि

(आसन्दः) आसन्दम् – आसन्दाम्
(पूजापू) पूजापूः – पूजापूनाम्
(लेखनी) लेखनी – लेखनीम्
(नगरम्) नगरम् – नगरम्
(धनिकौ) धनिकौ – धनिकौः
(कविते) कविता – कविताम्
(जननी) जननी – जननीम्
(पषु पे) पषु पे – पषुपाणि
(पादा:) पादः – पादाः
(नासिका) नासिका – नासिकाम्
(कर्तरी) कर्तरी – कर्तरीम्
(पषु पाणि) पषु पाणि – पषुपाणि
(गोलदीपौ) गोलदीपौ – गोलदीपौः
(पत्रिका:) पत्रिका – पत्रिकाम्
(अङ्कन्यौ) अङ्कन्यौ – अङ्कन्याः
(पस्तु कानि) पस्तु कानि – पस्तुवः
(हस्त:) हस्तः – हस्ताः
(पेटिका) पेटिका – पेटिकाम्
(सम्मार्जन्य:) सम्मार्जन्यः – सम्मार्जन्याः
(वनानि) वनानि – वनानि
(अहम्) अहम् – अहम्
(यूयम्) यूयम् – यूयाम्
(द्रोणी) द्रोणी – द्रोणीम्
(त्वम्) त्वम् – त्वाम्
(यवामु) यवामु – यवामः
(आवाम्) आवाम् – आवामः
(भगिनी) भगिनी – भगिनीम्
(सः) सः – सः

३. श्लोकानां पठनम्

श्लोक: विना वेदं विना गीतां विना रामायणीं कथाम्।
विना कविं कालिदासं भारतं भारतं न हि।।

भावार्थ: वेदं, गीतां, रामायणीं कथां विना, कालिदासं विना भारतं भारतं न हि भवति। अर्थात् भारतस्य वास्तविकं स्वरूपं वेदेषु, गीतायां, रामायणे, कालिदासस्य काव्येषु च दृष्टुं शक्यते।

श्लोकः: रामं स्कन्दं हनन्दं वैनतेयं वकृोडरम्।
शयनेयः स्मरेन्नित्यं दु:स्वप्नस्तस्य नश्यति।

भावार्थ: यः नित्यं शयनकाले रामं, स्कन्दं, हनन्दं, वैनतेयं, वकृोडरं च स्मरति, तस्य दुःस्वप्नं नश्यति।

गतिविधि-कार्यम्

भाषाक्रीडा

गणद्वये विभजनीया:
शिक्षकः - प्रथमाविभक्त्यन्तं कमपि शब्दं वदति।
प्रथमगणस्य छात्रः - (उदाहरणार्थ, "बालकः") तस्य एव शब्दस्य द्वितीयाविभक्त्येकवचनरूपं वदति: "बालकम्"।
द्वितीयगणस्य छात्रः - तस्यैव पदस्य बहुवचनरूपं वदति: "बालकान्"।
शिक्षकः - यस्य गणस्य छात्राः शुद्धं पदं वदन्ति, तस्मै गणाय अंकान्यच्छेत।
क्रीडा - द्वितीयाविभक्तिः वाक्यनिर्माणस्य क्रीडा अपि भवितुं अर्हति।

परियोजनाकार्यम्

१. चित्राणां अनुशरणं कृत्वा द्वितीयाविभक्ते प्रयोगं

बालिका नदीं गच्छति। (नदीम्)

शिक्षकः छात्रं पाठयति। (छात्रम्)

पक्षिणः खादन्ति। (खादन्ति)

माला पुष्पाणि धारयति। (पुष्पाणि)

भिक्षुकः भिक्षां याचते। (भिक्षाम्)

छात्राः पुस्तकम् पठन्ति। (पुस्तकम्)

हंसः जलं पीयते। (जलम्)

नर्तकीं नृत्यं करोति। (नृत्यं)

बालकः कन्दुकं गृहीतवान्। (कन्दुकम्)

महिला पत्रिकां पठति। (पत्रिकाम्)

२. स्वदिनचर्यायाः विषये द्वितीयाविभक्ते दश वाक्यानि

अहं प्रातः कालं उठामि। (उठाम्)

माता अहं अन्नं ददाति। (अन्नम्)

अहं विद्यालयं गच्छामि। (विद्यालयम्)

छात्राः क्रीडायाम् भागन्ति। (क्रीडायाम्)

शिक्षकः पाठं शिक्षयति। (पाठम्)

अहं पुस्तकं पठामि। (पुस्तकम्)

मम मित्राः खेलं खेलन्ति। (खेलम्)

सायंकालः गृहं गच्छति। (गृहम्)

मम पितः कार्यालयं गच्छति। (कार्यालयम्)

अहं रात्रौ भजनं पठामि। (भजनम्)

३. एवरेस्‍ट-पर्वतारोहिणीम अणिमा-सिंहां विषये निबन्धः

अणिमा-सिंहः एवरेस्‍ट-पर्वतारोहिणी अत्यन्त प्रसिद्धा अस्ति। तस्य जन्म १९९२ तमे वर्षे झारखंडे जातम्। अणिमा-सिंहः प्रथमां महिला, यः एवरेस्‍ट पर्वतं आरोहति। एषः साहसिकः कार्यः, येन सा अन्यानां महिलानां प्रेरणा भूत्वा अस्ति। एषा प्रतिभा चक्रवातानां दुष्करकाले अपि पर्वतारोहणं कृतवती। तस्य साहसं च दृढतां च जनाः समादरन्ति। अणिमा-सिंहः स्वप्नं साकारयितुं निरन्तर कठिनं परिश्रमं कृतवती। एवरेस्‍ट पर्वतम् आरोहणस्य मार्गे तस्या: अनेकाः चित्ताकर्षकाः क्षणाः अनुभविताः। तस्य साहसिकं कार्यं यः भारतस्य सम्मानं वर्धयति।